Azərbaycanda Səhiyyə Xərcləri və Strukturuna Dair Bir Neçə Söz

Bir vətəndaş olaraq Azərbaycan səhiyyə sisteminin ciddi problemləri olduğunu düşünənlərdənəm. Praktiki olaraq gündəlik həyattaki təcrübələrimiz və ya kiçik bir qarşılaştırmalı araştırma bu rəyi qəbul etməyə nəticə verir. COVID-19 pandemiyası ilə bağlı özəlliklə insanların ay yarımdır olan  paylaşımları əslində bu problemin sadəcə administrativ məsələ olmadığını, eyni zamanda səhiyyə sisteminin struktural problemlərindən də irəli gəldiyini görməyə imkan verir.

Təbii ki, səriştəsiz dövlət idarəçiliği mövcut vəziyyətin bu hala gəlib çatmasının ən təməl səbəbidir. Bu məsələyə çox girmədən sadəcə onu deyə bilərəm ki, hökümətin post-COVID gözləntiləri onun ən böyük yanılgısıdır. Sərt karantin müddətinin dəvamlı uzadılması bunun nəticəsidir...Bəlkə də burada önəmli bir nüansa diqqət yetirmək lazımdır; yəqin ki, bu administrativ yanılgı da deyil. Əslində doğru olaraq yetkin səhiyyə sisteminin olmamasını yəqin bilərək, bu sərt karantinlərə bizi məcbur edirlər.

Səhiyyə və tibbi yardımlar beynəlxalq (və konstitusional) insan haqqıdır və dövlətin ən önəmli funksiyalarından biri hesab olunur. Ona görə yox ki, bunlar mütləq şəkildə dövlət tərəfindən verilməlidir. Ancaq dövlət insanların aylıq gəlirlərinə güc düşmədən bu haqlardan yararlanması yollarını açıq tutmalıdır. Azərbaycanda yayqın tibbi sığortanın olmaması, minimal maaş, iqtisadi göstəricilər hələ ki, özəl sektorun bura ciddi şəkildə daxil olmasını əngəlləməktədir. Ancaq digər tərəfdən səhiyyə xərclərinin böyük bir qisminin (85%) cibdən xərclərlə (out-of-packet) qarşılandığını diqqətə aldıqda dövlətin tibbi-sosial xərcləri yerinə yetirmədə öz öhdəliyini gerçəkləşdirmədiyi də görülməktədir. Yəni semaşka deyilən səhiyyə strukturu, mərkəzləşdirilmiş planlama ilə dövlət tərəfindən gerçəkləşdirilsə də xərclərin 85%-nin insanların ciblərindən çıxmaqdadır.

       Şəkil 1. Avropada Şəxsi Səhiyyə Xərclərinin Ümumi Səhiyyə Xərclərinə olan Nisbəti, Kemal Büyükyüksel (c) 

      

2020-ci il büdcə xərcləri (BRI, 2020) 26.9 milyard manat təşkil etməktədir. Bunun 14.7%-i müdafiə və təhlükəsizlik üçün xərclənərkən, sadəcə 5.1%-i səhiyyə üçün ayrılmıştır (2018-ci ildə 3.1% idi. (ADRSK, 2019:37)) . Bu faiz ÜDM nisbətində götürüldükdə isə 1.1 % təşkil etməkdir ki, bu da dünya ortalamasından 5-8 dəfə azdır. Dünya trendlərində səhiyyə xərclərinin ÜDM-dən daha sürətlə arttığını nəzər aldıqda (WHO, 2019:6) Azərbaycanın çox geridən gəldiyini deyə bilərik.

Baxmayaraq ki, ‘cibdən çıxan xərclərin hökümət xərclərini keçməməsinə dair ümumi olaraq beynəlxalq anlaşma’ var (Ibrahimov et. All., 2010: 29) və nəzərə alsaq ki, kişi başı hökümət xərcləri ilbəil artır (WHO, 2019:7), ümumi olaraq təəssüf ki, Azərbaycan kimi az gəlirli ölkələrdə səhiyyə xərcləri yükü vətəndaşlar üzərində qalmaqdadır. 

Şəkil 2. Cibdən Çıxan Xərclər və Dövlət Xərclərinin Ümumi Səhiyyə Xərclərində olan Nisbəti, World Bank

Şəkil 3. Azərbaycanda Cibdən Çıxan Xərclərin Digər Ölkələrlə olan Müqayisəsi (Azerbaycan 83.8% Ermənistan 84.3% Gürcüstan 54.7%), World Bank

Azərbaycan səhiyyə strukturu mərkəziləşmiş və xierarxiyaya dayalıdır və qərarlar ölkə səviyyəsində alınmaqdadır. Səhiyyə sistemi əsas olaraq SSRİ-dən dəvam edən semaşko sistemi ilə funksiyasını yerinə yetirməkdədir. Mənbələr mərkəzi olaraq planlanmış və işçilər də rayon, şəhər, ölkə (SSRİ'də isə oblast və federal daxildir.) səviyyəsincə bölünmüştür. Tarixi olaraq model, mərkəzində öz bölgəsində fəaliyyət göstərən rayon həkiminə əsaslanmıştır. (WHO, 2013; Ibrahimov et all. 2010: 11-13) Başlarda uğurlu bir sistem olsa da texnolojiq inkişaf ilə daha profesional xidməti göstərə bilmədiyi üçün çağdaş səhiyyə sisteminə ayaq uydura bilməmiştir. Semaşko sistemi əsas olaraq stasionar (inpatient) müalicəyə dayandığı üçün resursların intensitv olaraq istifadəsini gərəktirməktəydi (Ibrahimov et all. 2010: 13; WHO, 2013). Ən önəmlisi də ilkin yardım (primary care) xidmətlərini göstərə bilməməsidir. Buna görə də rayon həkimləri öz funksiyasını itirmiş, insanlar daha profesionallaşmış xidmətlərə yönəlmiştir...Bu çalışmalar on il əvvələ aid olduğu üçün tam olaraq indiki sistemin hansı vəziyyətdə olduğuna dair bir fikrim yoxdur ancaq ilkin yardım xidmətlərinin dövlətdə hələ də eyni qaldığını fikirləşirəm. 

Şəkil 4. Azərbaycanda Səhiyyə Xərcləri Trendi, 2000-2007

Şəkil 5. Azərbaycanın Səhiyyə Xərcləri Profili, WHO

Şəkil 6. Cənubi Qafqazda Adambaşına Düşən Səhiyyə Xərcləri 

Şəkil 7. Cənubi Qafqazda Adambaşına Düşən Dövlət Səhiyyə Xərcləri

Ümumi olaraq ilk illərdə səhiyyə üçün edilən xərclərin böyük bir qismi səhiyyə işçilərinin maaşları üçün xərclənməktəydi (Ibrahimov və d. görə (2010:39) tarixi olaraq səhiyyə işçiləri dövlət sektoru içərisində ən az maaş alan qrup olmuşdur. Bu vəziyyət SSRİ-dən miras alınmış və müstəqillik illərində də dəvam etmiştir). Neft gəlirləri sonrası isə artan miqdarla səhiyyə xərcləri, yeni xəstəxanaların inşası üçün ayrılmıştır. Texniki avadanlıqlara gəlir ayrılsa da ilkin yardım xidmətləri üçün gərəkli olan resurslara diqqət yetirilməmiştir (Ibrahimov, 2010: 106). Digər önəmli bir məsələ isə bu yerlərdə işləyəcək işçilərin təhsil standartları inkişaf etdirmək üçün addımların atılmamasıdır.

Şəkil 8. Səhiyyənin Əsas Göstəriciləri, ARDSK, 2019

Qeydlər: 

1. Bu bloq yazısını şəkillərin analizini və qarşılaşdırmasını etmədən sizə buraxaraq, burada dayandırıram. Ətraflı məlumat üçün Fuad İbrahimov və d. tərəfindən hazırlanmış mətnə və digər mövcud yazılara baxabilərsiniz. 

2.  Bəzi şəkillərdə yuvarlaqlaştırılmadan istifadə olunmuştur (məs. 11.9 = 12 kimi)

3. Xəstəxana çarpayılarının sayı Azərbaycanda çox olsa da digər və qonşu ölkələrdən fərqli olaraq  doluluq nisbəti çox aşağı olduğu üçün çarpayıların sayında ciddi azalma olmuşdur. 

4. Şəkillərdə gözə dəyən ciddi xətalar olsa və istatistiklərdə hərhansı bir səhvlik görsəniz, xahiş edirəm mənə bildirin.

5. Ətraflı yazıların dərc olunması vətəndaş cəmiyyəti üçün gərəklidir. Buna görə də bu yazının əsas məqsədi digər çalışmalar üçün örnək təşkil etməkdir. 

Mənbələr

1.World Health Organization Global Health Expenditure database 

2.The World Bank Data 

3. '2020-ci ilin dövlət büdcəsinin gəlir və xərcləri', Baku Research Institute, 2020.

4. ‘Global Spending on Health: A World in Transition’, WHO: Global Report, 2019.

5. ‘Rocky Model from the Semashko to a New Health Model’, Bulletin of the World Health Organization 2013, Vol. 91, s. 320-321.

6. '2020-ci ilin dövlət büdcəsinin gəlir və xərcləri', Baku Research Institute, 2020.

7. Fuad Ibrahimov, Aybeniz Ibrahimova, Jenni Kehler, Erica Richardson, ‘Azerbaijan: Health System Review’, WHO: Health Systems in Review, Vol 13, No:2, 2010.

8. ‘Azərbaycanda Səhiyyə Sosial Müdafiə və Mənzil Şəraiti’, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi (ARDSK): Statistik Məcmua, 2019.

9. Erica Richardson, Nino Berdzuli, 'Georgia: Health System Review', WHO: Health Systems in Review, Vol 19, No: 4, 2017.

10. Neft gəlirləri ilə birliktə əldə edilən resursların israfı haqqında bir yazı üçün baxın. Farid Guliyev, 'Azerbaijan's Missed Opportunities', Current History, October, 2019.

Çevre Çalışmaları Üzerine Çevrimiçi Eğitim Listesi (Coursera, EdX, Future Learn)

Pro bono omnibus! | Sen Sana Düşeni Yap!

Dünyanın çeşitli üniversiteleri tarafından verilen çevrimiçi eğitimin ne kadar öğretici olabileceğinin daha farkına varamadık. Üstelik sunulan eğitimin ne kadar iyi olduğunu, ilgi alanlarımıza ilişkin bir çok eğitimin ders izlencesine ulaşmanın ne kadar işleri kolaylaştırdığını, daha da önemlisi, kompleks bir çok konuyu basit bir dil ile videolar izleyerek, zorunlu ve ilave okumalar yaparak, testler çözerek bilgilerimizin ne kadar kolay bir şekilde derinleştirebileceğimizi gördüğümüzde, bu çevrimiçi ücretsiz eğitimlere ulaşmanın ne kadar büyük bir nimet olduğunu farkına varabiliyoruz.

Bir çok konu veya uzmanlık alanı gibi çevre çalışmaları da inter-disipliner öğrenim gerektirmektedir. Okumaları ve çeşitli alanları bir çerçeveye oturtmak ise ciddi bir çaba gerektirmektedir. Aşağıda listesini sunmaya çalıştığım çevrimiçi eğitimler bu süreci kolaylaştırmaktadır. İklim değişikliğinden sürdürülebilir kalkınmaya, alternatif enerji kaynaklarından çevredostu şehirleşmeye, çevresel politikalardan planlamaya yüz yirmiden fazla farklı eğitimler ile çevre çalışmaları üzerine bilgilerinizi genişlendirebilirsiniz.

Coursera

1.      From Climate Science to Action World Bank Group

2.      Global Warming I: The Science and Modeling of Climate Change The University of Chicago

3.      Our Earth's Future American Museum

4.      Earth Day at 50 Teach-Out Universiry of Michigan

5.      Global Energy and Climate Policy University of London

6.      Politics and Economics of International Energy  SciencePO

7.      Introduction to Sustainability University of Illinois

8.      The Age of Sustainable Development Columbia University

9.      How to Change the World Wesleyan University

10.  Energy, Environment, and Everyday Life Illinois University

11.  Introduction to Environmental Law and Policy The University of North Carolina

12.  Sustainable Development in the 21st Century with Ban Ki-moon Yonsei University

13.  The Sustainable Development Goals – A global, transdisciplinary vision for the future University of Copenahagen

14. Act on Climate: Steps to Individual, Community, and Political Action University of Michigan

15.  Climate Adaptation in Africa University of Cape Town

16.  Climate Change Mitigation in Developing Countries University of Cape Town

17.  Greening the Economy: Sustainable Cities Lund University

18.  Greening the Economy: Lessons from Scandinavia Lund University

19.  Sustainable Business: Big Issues, Big Changes University of Colorado

20.  Ecological and Energy Transitions in Southern Countries ENS

21.  Global Environmental Management Technical University of Denmark

22.  Environmental Management & Ethics Technical University of Denmark

23.  Solar Energy Basics The State University of New York

24.  Climate Change and Health: From Science to Action Specialization Yale University

EdX

25.  Climate Change: The Science, The University of British Columbia

26.  Climate Change Education IBDx (Banco Interamericano de Desarollo)

27.  Climate Change: The Science and Global Impact SDGAcademyX

28.  Climate Change: Financial Risks and Opportunities Imperial College London

29.  Climate Action: Solutions for a Changing Planet  SDGAcademyX

30.  Modeling Climate Change Chicago University

31.  Introduction to Environmental Science Dartmouth University

32.  Making Sense of Climate Science Denial The University of Queensland

33.  The Health Effects of Climate Change Harvard University

34.  Climate Change Science and Negotiations SDGAcademyX

35.  Nitrogen: A Global Challenge The University of Edinburgh

36.  Planetary Boundaries  SDGAcademyX

37.  Landscape Ecology KTH Royal Institute of Technology

38.  Air pollution: causes and impacts IMTx

39.  Environmental Pollution Events and Emergency Response Introduction Peking University

40.  Energy Within Environmental Constraints Harvard University

41.  Environmental Protection and Sustainability IsraelX

42.  Sustainability Science – A Key Concept for Future Design The University of Tokyo

43.  Age of Sustainable Development SDGAcademyX

44.  The Science and Practice of Sustainable Development The University of Queensland            

45.  Exploring Sustainable Development  KTH Royal Institute of Technology

46.  How to Achieve the Sustainable Development Goals SDGAcademyX

47.  Sustainable Development: Solutions and Trends KTH Royal Institute of Technology

48.  Sustainable Packaging in a Circular Economy Delft University of Technology

49.  Biobased Products for a Sustainable (Bio)economy Delft University of Technology

50.  Sustainable Food Security: Crop Production Wargeningen University

51.  Enforcing Sustainable Development KTH Royal Institute of Technology

52.  Sustainable Cities SDGAcademyX

53.  Ecodesign for Cities and Suburbs The University of British Columbia

54.  Sustainable Tourism: Society & Environmental Aspects  Wageningen University & Research

55.  Sustainable Energy: Design a Renewable Future Delft University of Technology

56.  The Climate-Energy Challenge Harvard Unıversity

57.  Zero-Energy Design: an approach to make your building sustainable Delft University of Technology

58.  Climate Change: Carbon Capture and Storage The University of Queensland

59.  Essential Tools For The Low Carbon Economy The University of Queensland

60.  Environmental Security and Sustaining Peace  SDGAcademyX

61.  Feeding a Hungry Planet: Agriculture, Nutrition and Sustainability SDGAcademyX

62.  Natural Resources for Sustainable Development SDGAcademyX

63.  Introduction to Water and Climate Delft University of Technology

64.  Water: Addressing the Global Crisis SGD Academy

65.  MicroMasters Program: Sustainable Energy The University of Queensland                              

66.  MicroMasters Programs: Water and Global Human Health The University of Queensland

67.  MicroMasters Program in Solar Energy Engineering  Delft University of Technology

68.  Professional Certificate in Clean Power Imperial College London

69.  XSeries Program in Food Security and Sustainability Wargeningen University

FutureLearn

70. Climate Change: The Science  University of Exeter

71.Invisible Worlds: Understanding the Natural Environment University of Exeter              

72. Concepts in Sustainable Development: An Introduction to the Key Issues University of Leicester

73.  The Future of Farming: Exploring Climate Smart Agriculture University of Reading

74.  Future Food: Sustainable Food Systems for the 21st Century University of Exeter

75.  Environmental Challenges Program University of Leeds (5 Courses) University of Leeds

76.  Climate Change: Solutions University of Exeter

77.  Big Data and the Environment University of Reading

78.  Transforming Energy Systems: Why Governance Matters University of Exeter

79.  Environmental Justice University of East Angila

80.  Achieving Sustainable Development Trinity College Dublin

81.  Climate Resilience and Adaptation for Rural Roads University of Birmingham

82.  The Challenge of Global Water Security Cardiff University

83. Global Resource Politics: the Past, Present and Future of Oil, Gas and Shale Hanyang University

EDIT: 84. International Climate Change Law and Policy, The University of Newcastle (EdX)

           85. Specialization: Energy Production, Distribution & Safety, The State University of New York, University at Buffalo (Coursera)

BONUS:

Environmental Politics and Law  (Youtube) Yale University

Environmental Economies and Policy (Youtube) Berkeley

How Climate Works (Youtube) Princeton University

Climate Actions Hands-on (Youtube) MIT OpenCourseWare

Introduction to Environmental Policy and Planning MIT OpenCourseWare

Environmental Policy Perspectives Berkley

Mitigating Agriculture's Impact (Youtube) Yale

Sustainable Living: Environment (Youtube) UCLA

Sustainable Development (30+ Courses) SDGAcademy

P.s. Genellikle bu üç sitede tüm eğitim videoları ücretsiz olmakla birlikte eğitimi tamamlamak için bölüm sonlarında verilen testler ve ödevler kapalı olmaktadır. Küçük bir tüyo vermek gerekirse, eğitimleri tamamlama konusunda Coursera çoğu zaman bu ödevleri açık tutmaktadır. Böylece serttifikat istemeseniz bile, başarılı bir şekilde dersleri bitirebilirsiniz. Bununla birlikte EdX'te çevreyle ilgili biraz daha fazla eğitim sunulmuştur. FutureLearn'de ise videolardan çok okumalar yaparak kurslar tamamlanmaktadır.